Radosław Wijata

PLAC WOLNOŚCI W ŁODZI (DAWNIEJ RYNEK NOWEGO MIASTA)

"Wjechawszy od strony Zgierza potoczystym traktem, przypominasz sobie stare miasto, ale szybko je minąwszy, tam, gdzie niegdyś nieprzebyte były topiele, wjeżdżasz w szereg nowych, porządnych zabudowań, a wszędzie ruch, a wszędzie życie. Jedziesz wiorstę, drugą, i piątą mijasz, a ciągle jesteś w mieście, ciągle jesteś w Łodzi. Otaczają cię gmachy wielkie, w nich żywo tętni ruch przemysłowy i znużony prawie tem długiem pasmem życia i ruchu, opuszczasz miasto. Oto jest nędzna niedawnemi czasy mieścina!" (O. Flatt, Opis miasta Łodzi, 1853, (cyt.): (przedruk 2002), s. 10).

Geneza
Geneza Placu Wolności sięga XIX wieku. 18 IX 1820 roku weszła w życie decyzja Namiestnika o utworzeniu w centrum Królestwa Polskiego kilkunastu miast fabrycznych, do których awansowała również Łódź. Romuald Rembieliński (będąc w 1820 r. w Łodzi) nakazał w niedługim czasie wytyczyć granice nowego osiedla sukienniczego na kulminacji lokalnego wzniesienia. Osiedle miało otrzymać nazwę Nowe Miasto. W nim miał powstać Nowy Rynek - współcześnie Plac Wolności¹ . Główne prace przy wytaczaniu Nowego Miasta przeprowadzono w latach 1821-1823. Powstało ono w odległości około 500 m na południe od Starego Miasta. Nowe Miasto zostało rozplanowane zgodnie z zasadami urbanistyki okresu klasycyzmu. Preferował on układy osiowe i symetryczne².

Układ urbanistyczny
Prac regulacyjnch przy rozplanowaniu Nowego Miasta dokonał geometra F. de Viebig. Trzon osady, a więc obszar, przeznaczony pod jego zabudowę został usytuowany na osi traktu piotrkowskiego. Nowe Miasto otrzymało kształt prostokąta w obrębie ulic: Północnej, Południowej (obecnie ulica Rewolucji 1905 roku), Wschodniej i Zachodniej. W centrum Nowego Miasta wyodrębniono rynek (Rynek Nowego Miasta). Zlokalizowano go na przecięciu się traktu piotrkowskiego z ulicą Średnią (obecnie ulice: Legionów i Pomorska). Rynek otrzymał w skali Królestwa Polskiego unikatowy kształt: ośmioboczny³ - fot. 1, 2.

Po późniejszym przedłużeniu ulicy Średniej w kierunku wschód-zachód, droga ta przejęła funkcję głównego traktu biegnącego równoleżnikowo. Łączył on nowopowstałą osadę z Brzezinami i z Konstantynowem. Wzrosła tym samym ranga rynku Nowego Miasta.⁴

W odróżnieniu od pierwotnego rynku Łodzi, położonego na Starym Mieście - nowo wytyczony, był nazywany Nowym Rynkiem⁵.


Fot. 1. Ośmioboczny rynek Nowego Miasta - obecnie Plac Wolności - widok w kierunku północnym na ulicę Nowomiejską (na wprost)


Fot. 2. Rynek Nowego Miasta - obecnie Plac Wolności - widok w kierunku południowym na ulicę Piotrkowską, obok kościół i ratusz

Należy podkreślić również to, iż Rynek Nowego Miasta został wytyczony na miejscu dawnego węzła komunikacyjnego. W nim zbiegało się promieniście kilka dróg lokalnych. Łączyły się tu one z traktem piotrkowskim i razem przechodziły przez groblę młyńską oraz most na rzece Łódce do rolniczego miasteczka - Starego Miasta⁶ Zatem na osiach głównych Nowego Miasta znalazły się drogi wylotowe. Rozchodziły się na cztery strony świata⁷.

Tak jak dawniej, tak i obecnie od placu Wolności rozpoczyna się ulica Piotrkowska (wytyczona w latach 1823-1825, kiedy uregulowano trakt piotrkowski) i biegnie w kierunku południowym⁸ - fot. 3. Na północ od Placu Wolności obecnie prowadzi ulica Nowomiejska, która przechodzi w Zgierską. Od zachodu do Placu Wolności dochodzi ulica Legionów (fot. 4), zaś od wschodu ulica Pomorska (fot. 5). Cały obszar Nowego Miasta obejmował powierzchnię około 27 ha gruntu⁹.


Fot. 3. Widok z placu Wolności na ulicę Piotrkowską - po lewej stronie kościół p.w. Zesłania Ducha Świętego, a po prawej ratusz


Fot. 4. Widok z ulicy Legionów na plac Wolności


Fot. 5. Widok z ulicy Pomorskiej na plac Wolności

Podstawowy zrąb Nowego Miasta otrzymał 202 place (wokół Nowego Rynku), a w osadzie w sumie wyodrębniono 184 działki budowlane. Były one różnej wielkości i o różnym kształcie.¹⁰

Wielkość innych osad sukienniczych była także podobna, np. w Zgierzu wytyczono 230 placów, w Aleksandrowie-216 placów, a w Gostyninie-180 placów. Rozciągłość południkowa łódzkiej osady wynosiła 563,76 m (130,5 pręta), zaś równoleżnikowa wynosiła 479,52 m, czyli 111 prętów¹¹.

Wielkość i kształt działek sprowadzono do 4 różnych typów: przyrynkowe - ze względu na ośmioboczny kontur placu - miały kształt większych i mniejszych półtrapezów, pozostałe place - prostokątów¹². Najwięcej było małych działek (108). Czterdzieści działek miało powierzchnię dużą. Natomiast 16 działek przyrynkowych ze względu na ośmioboczny kształt placu otrzymało powierzchnię pośrednią pomiędzy małymi, a dużymi działkami. Największą powierzchnię miały działki zlokalizowane po północnej stronie ulicy Północnej¹³.

Po rozplanowaniu Nowego Miasta, powierzchnia Łodzi wraz ze Starym Miastem wzrosła do 15,4 km².¹⁴ Plan XIX-wiecznego Nowego Miasta nawiązywał do schematów miast zachodnioeuropejskich z XVII i XVIII wieku. Nowe Miasto było symetryczne i jednocześnie przejrzyste ¹⁵. Na przykład plan Nowego Miasta miał wiele podobnych cech z renesansowym rozplanowaniem miasta Frampola z 1705 roku. Jeszcze bardziej podobny był do układu promienistego będącego podstawą rozplanowania miasta Korca z 1809 roku. Z miast obszaru łódzkiego duże podobieństwo do Nowego Miasta wykazuje plan Zgierza¹⁶.

Reasumując, Nowe Miasto powstało w początkowym okresie industrializacji Łodzi, jako osada sukiennicza typu rzemieślniczego¹⁷.

Łódź po 1820 roku awansowała pod względem społeczno - gospodarczym. Było to wynikiem zaliczenia jej do grona miast fabrycznych i stworzenia kilku kompleksów przemysłowych. Osady specjalizowały się w produkcji włókienniczej¹⁷. Rembieliński był zatem autorem pierwszego planowo założonego ośrodka przemysłowego na terenie Łodzi¹⁹.

Rynek Nowego Miasta był też wizytówką Łodzi. Stanowił jednocześnie centralny punkt powstałej w 1823 roku osady sukienniczej - Nowe Miasto²⁰. Był zatem najbardziej okazałym placem miasta i ten charakter utrzymał nawet do czasu, gdy tworzono nowe osady przemysłowe na terenie obecnej Łodzi, np. wzdłuż ul. Piotrkowskiej²¹. Z czasem bowiem (lata 1824 - 1827) również na południe od rynku Nowego Miasta rozplanowana została (wzdłuż traktu piotrkowskiego) inna osada - tkaczy bawełny, zwana Łódką²². Łódź zatem w owym czasie rozrastała się głównie w kierunku południowym.


Fot. 6. Widok w kierunku wschodnim - dawniej ogrody, a dziś ul. Pomorska (na wprost)

Dodatkiem do obszaru siedliskowego Nowego Miasta były też tzw. ogrody sukiennicze, (traktowane, jako dodatek do działek budowlanych sukienników). Umieszczono je po stronie wschodniej osady Nowe Miasto. Były to cztery pasy, przedzielone równoleżnikowo ulicami: Północną, Średnią i Południową, a także wytyczoną równolegle do nich ulicą Podcegielnianą (prowadziła do cegielni) - obecnie ulica Stefana Jaracza. Wytyczenie w pobliżu osady ogrodów sukienniczych było nawiązaniem do koncepcji angielskiego przemysłowca - Roberta Owena. Zgodnie z nią człowiek powinien łączyć pracę w przemyśle z pracą na roli. Za wschodnimi rubieżami ogrodów wytyczono dla proboszcza duży plac w kształcie trójkąta. Plac znajdował się pomiędzy obecnymi ulicami: Aleksandra Kamińskiego, Uniwersytecką i Źródłową²³. Obecnie przez ten obszar przechodzą ulice, przy których wybudowano domostwa.

W pierwszej fazie rozwoju rynek Nowego Miasta był miejscem handlu (handel odbywał się tutaj praktycznie do końca XIX wieku). Stały tutaj stragany i kramy kupców. Wybudowano też jatki rzeźnicze i piekarnicze. W 1837 roku władze Łodzi zamówiły u L. Bethiera projekt parterowych stoisk przykrytych jednym dachem i ozdobionych murowanymi arkadami. Budowę zlecono Józefowi Weylandowi. Po stronie południowej wylotu ulicy Średniej (obecnie ulica Pomorska) było 15 kramów piekarniczych, a po stronie północnej 15 kramów rzeźniczych ²⁴. Jatki były zbudowane w stylu klasycystycznym ²⁵. Zburzono je dopiero po 1945 roku, a w latach 70. XX wieku obecne miejsce uzyskało teraźniejszy wygląd²⁶.

Zabudowa
Jeszcze przed zabudowaniem rynku Nowego Miasta, tak O. Flatt pisał o nim (cyt.): "W bliskiej przyszłości jest nadzieja, że rynek Nowego miasta otoczy się pięknemi gmachami: jest już w projekcie wybudowanie gmachu na szkołę powiatową realną, na wzniesienie kościoła dla parafii rzymsko-katolickiej i obwiedzenie bulwarkiem wybrzeża rzeki Łódki. Tu, w Łodzi, podobne projekta w krótszym niż gdzieindziej dojrzewają czasie, bo tu jest kapitał, silna dźwignia wszelkich przedsięwzięć; jest wspaniała, szczególna opieka rządu; jest troskliwa o dobro mieszkańców, władza miejscowa, jest wreszcie ludność, z zamożnością pracowitość i przedsiębierczego ducha łącząca."²⁷.

Głównymi budynkami publicznymi w rynku Nowego Miasta ( obecnie Placu Wolności) były i są nadal: ratusz z 1827 roku - plac Wolności 1 (fot. 7-10) i kościół ewangelicko-augsburski św. Trójcy z 1828 roku - ulica Piotrkowska 2²⁸ - fot. 11 i 12. Te dwa budynki zgodnie z zasadami urbanistyki klasycystycznej wybudowano po obu stronach wylotu ulicy Piotrkowskiej. Wzniesiono je w skromnym stylu klasycyzmu empiru, czyli w "Stylu Cesarstwa". Położone zostały na wzniesieniu. Dzięki temu oba budynki stanowiły doskonałe dominanty plastyczne na obszarze Nowego Miasta²⁹.

W wyniku tego, na swój sposób pobrzmiewa średniowieczna idea łączności władzy świeckiej (ratusz) oraz duchowej - (kościół). Jest to łączność sacrum i profanum (dwuwładza). Podobnie było w średniowieczu (przykład przyszedł właśnie z tego okresu). Na wzgórzu Wawelskim w owym czasie - znajdował się zamek (władza świecka) i w pobliżu katedra z kaplicami (władza duchowa). Inny przykład to Hradczany w Pradze. Występowała tu również w bliskim sąsiedztwie łączność władzy świeckiej z kościelną. Przykłady można by mnożyć (słowa ks. proboszcza parafii p.w. Zesłania Ducha Świętego - Pawła Sudowskiego). Ratusz i kościół zostały wybudowane według projektu Bonifacego Witkowskiego³⁰.


Fot. 7. Klasycystyczny ratusz przy placu Wolności nr 1


Fot. 8. Ratusz - widok na kolumnowy portyk

Budowa ratuszy w Królestwie Polskim miała podnieść rangę prowincjonalnych miast, w tym np. Łowicza, czy Łodzi. W ratuszu na Nowym Rynku w Łodzi zastosowano płytki, wgłębny, kolumnowy portyk (fot.8). Ujęto go dwoma jońskimi kolumnami, nadając mu w ten sposób cechy reprezentacyjności³¹.

Ratusz wzniósł przedsiębiorca budowlany ze Zgierza - Jan Libelt. Fasada tego budynku od strony rynku zakomponowana została symetrycznie. W centrum na osi umieszczone zostało na dole wejście główne, a u góry okno. W fasadach bocznych budynku rozmieszczone zostały regularnie prostokątne okna, dołem umieszczone w zamkniętych półkoliście płycinach. Parter urozmaicony został pasowymi boniami. Górą fasadę wieńczy attyka, w której centrum, ponad portykiem, umieszczone zostało półkoliste okno strychowe, po bokach - wąskie płyciny wypełnione dekoracją reliefową z motywem gryfów (fot. 9). We wnętrzu ratusza była obszerna sień, która prowadziła do 7 pomieszczeń na parterze (kasa miejska, archiwum, odwach z aresztem). Na piętro prowadziły natomiast drewniane schody. Ratusz rozbudowano w 1862 roku o boczne skrzydło od ulicy Piotrkowskiej. Otrzymał bramę wjazdową na dziedziniec, według projektu Jana Karola Mertschinga³² - fot. 10.


Fot.9 Przednia elewacja ratusza



Fot.10 Boczne skrzydło ratusza (brama wjazdowa) - od strony ulicy Piotrkowskiej

Mimo licznych przebudów (lata: 1862, 1888, 1915) ratusz zachował się do dziś w niezmienionej postaci. Zatem jest to budynek niewysoki - jednopiętrowy, na rzucie kwadratu, o spokojnej, klasycznej formie z oszczędnym detalem (np. lwie głowy). Nad elewacją frontową występuje niewielka czworoboczna wieżyczka, z czterospadowym dachem, w której w 1834 umieszczono zegar z kurantem. Ratusz zalicza się do grupy budowli municypalnych miast rządowych Królestwa Polskiego. Dawniej stanowił wizytówkę miasta związanego z przemysłem włókienniczym ³³ Dziś mieści się w nim Archiwum Państwowe.


Fot. 11. Dawny kościół ewangelicko-augsburski przy placu Wolności, dziś rzymskokatolicki p.w. Zesłania Ducha Świętego

Drugi ważny obiekt Nowego Rynku to wspomniany już ówczesny kościół p.w. Św. Trójcy. Obecnie jest to rzymskokatolicki Kościół Garnizonowy p.w. Zesłania Ducha Świętego. Kościół został gruntownie przebudowany w latach 1889-1892 według projektu Otto Gehliga w stylu eklektycznym, w którym dominują jednak elementy neoromańskie (fot. 9 i 10). Dawna klasycystyczno-empirowa budowla nawiązywała formą i skalą do stojącego obok ratusza³⁴. Współczesny kościół usytuowany jest na planie równoramiennego krzyża zwieńczonego kopułą, którą flankuje sześć wieżyczek. We wnętrzu zachowało się XIX-wieczne wyposażenie, m. in. dwukondygnacyjne empory - fot. 14. Obecnie jest to znacznych rozmiarów bryła o dość ciekawej i malowniczej sylwecie ³⁵.


Fot. 12. Kościół rzymskokatolicki od strony ulicy Piotrkowskiej 2


Fot. 13. Ołtarz w kościele p.w. Zesłania Ducha Świętego


Fot. 14. Dwukondygnacyjne empory w kościele p.w. Zesłania Ducha Świętego

Muzeum Archeologiczno-Etnograficzne (Pl. Wolności 14), powstało z rozbudowy dawnej szkoły Powiatowo-Realnej, istniejącej juz w 1856 roku³⁶. Następnie mieściła się tu Łódzka Wyższa Szkoła Rzemieślnicza, przekształcona na Szkołę Rękodzielno - Przemysłową. W 1887 roku zostało dobudowane drugie piętro i skrzydła boczne. Na początku XX wieku (1903 rok) szkoła przeniosła się do innego budynku (poza obręb Nowego Miasta - Placu Wolności). W latach 20. XX wieku omawiany obiekt raz jeszcze rozbudowano. W 1924 r. stał się siedzibą magistratu (do 1942 roku). Od listopada 1945 roku mieści się tutaj muzeum ³⁷. W końcu XIX wieku budynek przedstawiał się znaczne ciekawiej. Fasada tego domu miała bogatszą oprawę architektoniczną. Utrzymana była w formach dojrzałego renesansu. Okna ujęto dekoracyjnymi obramieniami. Rozdzielały je boniowane pilastry. Elewację wieńczył fryz z attyką³⁸ . Obecnie jest to budynek piętrowy, o skromnej elewacji - (fot. 15).


Fot. 15. Główny budynek Muzeum Archeologiczno-Etnograficznego


Fot. 16. Widok w kierunku Muzeum Archeologiczno-Etnograficznego

W latach 1829-1830 przy Nowym Rynku pod nr 2 (obecnie Plac Wolności 7) postawiono pierwszą murowaną, piętrowa kamienicę (autor Antoni Bittdorf). Na jej parterze mieściła się pierwsza łódzka apteka, (uruchomiona w 1828 roku przez Karola Kestchmana). Budynek już nie istnieje. Wyburzono go w 1966 roku³⁹ . W 1840 roku właścicielem apteki był Bogumił Zimmermann. Wzniósł w tym samym czasie obok ratusza budynek przy placu Wolności 2. Aptekę przeniesiono do nowo wybudowanego domu przy rynku, który stoi tu do dziś⁴⁰ . W 1893 roku nadbudowano do niego drugie piętro wraz z poddaszem oraz powstały dwie oficyny (na budynku widnieje rok 1893). Projekt wykonał Gustaw Landau-Gutenteger ⁴¹ . Po wojnie aptekę upaństwowiono. W tym samym budynku mieści się obecnie filia Muzeum Historii Miasta Łodzi z wystawą "Łódź katolicka"⁴². Tu swoją siedzibę ma również Muzeum Farmacji - fot. 17 i 18 ⁴³.


Fot. 17. Siedziba Muzeum "Łódź katolicka" i Muzeum Farmacji w budynku z 1893 roku - plac Wolności 2


Fot. 18. Elewacja kamienicy mieszczącej muzea przy placu Wolności 2

Przy placu Wolności 6 połozona jest jedna z najstarszych kamienic, pamiętająca jeszcze dawny Rynek Nowego Miasta. Pochodzi ona z 1880 roku (data widnieje u góry na elewacji budynku) - fot. 19, 20.


Fot. 19. Jedna ze starszych kamienic przy placu Wolności nr 6 - z 1880 roku



Fot. 20. Elewacja kamienicy (1880) na placu Wolności nr 6

Pod numerem 9 na Placu Wolności mieści się narożny budynek "Pod Lwem". Został zbudowany w 1890 roku na miejscu starszego zajazdu Jana Adamowskiego. Budynek Adamowskiego był pierwszym domem przy rynku i jedynym drewnianym. Kamienica "Pod Lwem" - choć już nieco zniszczona upływem czasu, jeszcze pamięta, jako jedna z ostatnich przy rynku - XIX wiek⁴⁴ .

Na rogu placu Wolności i ulicy Legionów znajduje się budynek, w którym miała swą siedzibę najstarsza łódzka cukiernia pod nazwą "Confiserie". Założył ją Szwajcar Vogeli. W przeciągu lat zmieniały się lokale. Dziś mieści się tutaj chińska restauracja A Dong⁴⁵ - fot. 21.


Fot. 21. Chińska restauracja "A Dong" w budynku narożnym przy placu Wolności

Budynki mieszkalne Nowego Miasta były skromne. Architektonicznie podobne do siebie. W rynku miasta stawiano wyłącznie budynki murowane, jednopiętrowe, kryte dachówką. Przy ulicach bocznych Nowego Miasta lokalizowano głównie budynki parterowe. Nie były rzadkością również budynki drewniane lub szachulcowe posiadające strome dachy z mansardami. Kryte były gontem. Typowy dom sukiennika był 3- lub 4-osiowy. Posiadał dużą izbę warsztatową, w której w ciągu dnia tkano na ręcznych warsztatach sukno, a w nocy w niej spano (pomieszczenie produkcyjne zatem służyło też za mieszkanie). W domu sukiennika była jeszcze izba mieszkalna, komora oraz skład na wełnę i wyroby gotowe⁴⁶.

Wygląd zewnętrzny domów przy bocznych ulicach Nowego Miasta mógł być podobny do tych, jakie się znajdują na terenie skansenu łódzkiej architektury drewnianej przy Muzeum Włókiennictwa (fot. 22-25).


Fot. 22. Skansen łódzkiego budownictwa z przełomu XIX i XX wieku - ulica Łódzka

W skansenie znajdują się obiekty typowe dla zabudowy Łodzi z przełomu XIX\XX wieku i z początku XX wieku. Są tu m. in. 4 domy rzemieślników. Za "Białą Fabryką" (Muzeum Włókiennictwa), po lewej stronie za murem z bramą, usytuowany jest drewniany dom, przeniesiony z ul. Wólczańskiej 68 (fot. 23).


Fot. 23. Dom rzemieślniczy przeniesiony z ul. Wólczańskiej 68

W 2 poł. XIX wieku był własnością Karola Bennicha. Jego wnętrza zostały zrekonstruowane: są tu typowe meble dla tego okresu oraz jest warsztat tkacza. Inny dom, położony naprzeciw wcześniej omówionego, znajdował się przy ulicy Żeromskiego 68 (fot. 24). Jego drzwi wejściowe są zdobione kutą kratą z motywami roślinnymi. Jeszcze inny budynek został przeniesiony z ul. Kopernika 42 (stoi szczytem do domu z ul. Wólczańskiej 68) Ten dom ma ciekawy detal architektoniczny. Czwarty dom rzemieślniczy został przeniesiony z ul. Mazowieckiej 47 (fot. 25). Są to budynki o konstrukcji szkieletowej, na rzucie prostokąta, kryte dachami dwuspadowymi. Są one parterowe i mają użytkowe poddasze. Układ wnętrz symetryczny, dwutraktowy, mają sień ⁴⁷ .

Na przykład w osadzie Nowe Miasto przy ulicy Północnej w końcu 1823 roku wzniesiono pierwszych sześć domów drewnianych, dwurodzinnych. Zamieszkali w nich nowi przybysze - sukiennicy z Wielkopolski, Ziemi Lubuskiej, Śląska, Czech, Saksonii. Imigranci mieli liczne ulgi, przywileje, dostali protekcyjne cła oraz zapewniono im pomoc rządową - akcja budowy domów rządowych celem zapewnienia mieszkań i warunków do pracy⁴⁸.


Fot. 24. Inny dom rzemieślniczy przeniesiony z ul. Żeromskiego 68


Fot. 25. Dom przeniesiony z ulicy Mazowieckiej 47

Tak pisał Oskar Flatt o zabudowie rynku Nowego Miasta i w jego pobliżu (cyt.): "Długie, regularne, ruchliwe panorama przedstawiają oku szeregi większą częścią nizkich, murowanych, jednostajnych domków, rozpoczynających się w rynku Nowego miasta, - środkowym punkcie ruchu - i biegnących długiem pasmem aż do fabrycznej dzielnicy, gdzie wyniosłe gmachy stanowią wielkie, ostateczne ogniwo tego łańcucha."⁴⁹ .

W 1898 roku na Nowy Rynek dotarła komunikacja tramwajowa, a będące tam targowisko miejskie, przekształcono w reprezentacyjny plac miasta⁵⁰.

Współcześnie zabudowa Placu Wolności nie oddaje w pełni swego pochodzenia z początku XIX wieku. Zabytkowa architektura Nowego Rynku została w dużej mierze zastąpiona nowym budownictwem⁵¹ . Wiele domostw zostało wyburzonych w latach 70. XX wieku, a ich miejsce zajęły nowe, nie korespondujące z wcześniejszą architekturą budynki ⁵¹. Obecnie na Placu Wolności stoją więc budynki murowane, piętrowe. Głównie od strony północno-zachodniej i od strony północno wschodniej stoją domy mieszkalne - są one nowsze, już z XX wieku (fot. 26, 27). Na parterze i na pierwszym piętrze zajmują miejsce instytucje, kawiarnie, szkoła językowa i inne usługi.


Fot. 26. Jeden z młodszych budynków przy placu Wolności od strony północno-zachodniej


Fot. 27. Zabudowa placu Wolności (nr 10/11) od strony północno-wschodniej

Pod numerem 5 - w narożnym budynku ma siedzibę festiwal Łódź Czterech Kultur. Festiwal powołany został, aby prezentować dorobek czterech narodów współtworzących dawną Łódź, a mianowicie: Polaków, Żydów, Niemców i Rosjan⁵² .

Oprócz wspomnianych domów, pod nr 3 znajduje się nowoczesny, postmodernistyczny biurowiec o szklanej elewacji, w którym ma siedzibę bank. Zbudowano go już w XXI wieku. Swą sylwetą odróżnia się od pozostałych budynków placu Wolności.

Mimo tych zmian, plan osady czytelny jest do dziś. Na środku rynku (na placu obsadzonym kwiatami) stoi pomnik Tadeusza Kościuszki. Pierwszy monument pochodził z okresu przedwojennego - z 1930 roku. Został zniszczony przez hitlerowców w czasie II wojny światowej (1939). Odbudowano go dopiero w 1960 roku. Jest to obelisk z figurą przywódcy Insurekcji (fot. 28). Na cokole widnieją płaskorzeźby, które przedstawiają sceny z życia Tadeusza Kościuszki⁵³- fot. 29 . Twórcą obu pomników jest Mieczysław Lubelski, z tym, że przy drugim pomagali mu: Elwira i Jerzy Mazurczykowie oraz Antoni Biłas ⁵⁴ .


Fot. 28. Pomnik Tadeusza Kościuszki


Fot. 29. Jedna z czterech płaskorzeźb na cokole pomnika Tadeusza Kościuszki, przedstawiająca scenę z życia bohatera narodowego

Ponadto pod placem Wolności znajduje się jedno z młodszych muzeów - kanał Dętka (filia Muzeum Miasta Łodzi). Pomysłodawcą i autorem tej inicjatywy jest artysta - Robert Kuśmirowski. Ceglany, podziemny korytarz oplata pomnik T. Kościuszki. Muzeum ma 142 m długości, 187 cm wysokości i 1,5 m szerokości⁵⁵ - fot. 30. Przy Placu Wolności są też zlokalizowane m. in.: Studzienka Zakochanych - fot. 31 (stoi przed kawiarnią - pod nr 6), wspomniane restauracje i kawiarnie m. in.: Wiedeńska pod nr 6, Cafe Wolność pod nr 7 ⁵⁶ . Są też sklepy i inne instytucje.


Fot. 30. Wejście do Muzeum Kanał Dętka


Fot. 31. Studzienka Zakochanych

Nazwa rynku Nowego Miasta została zmieniona na Plac Wolności dopiero w listopadzie 1919 roku, w rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości (R. Bonisławski, J. Podolska, Spacerownik Łódzki, s. 46). W czasie II wojny światowej nazistowskie władze przemianowały plac na Freiheitsplatz (1939), a w 1940 roku na Deutschlandplatz⁵⁷ .

Obecnie Plac Wolności pełni głównie funkcję reprezentacyjną i komunikacyjną. Znajduje się tutaj przystanek dwóch linii autobusowych ("59" - na Radogoszcz, "78" - na Teofilów) oraz jest poprowadzona (nadal) komunikacja tramwajowa. Jest też postój taksówek (po stronie południowo-zachodniej placu).

Reasumując - na charakterystyczny, wyjątkowy kształt Nowego Miasta i rynku składają się: jego powtarzalność geometryczna rozplanowania, unikatowy kształt rynku, prostokątna siatka ulic, oparcie części komponentów układu na module 5-prętowym. To wszystko było przejawem upodobania i naśladowania urbanistyki klasycystycznej do symetrii i jednolitej kompozycji ⁵⁸ .

Plac Wolności, dawniej Rynek Nowego Miasta ma już około 190 lat. Mimo, iż większość zabudowy, pamiętającej jego początki już nie ma, to i tak swoją oryginalnością urbanistyczną (rynek ośmioboczny) budzi podziw i zainteresowanie wielu osób. Nie ma drugiego takiego rynku XIX-wiecznego w Polsce, są jedynie podobne do niego. Jest to pewnego rodzaju rękopensata za to, iż Łódź nie posiada rynku o rodowodzie średniowiecznym, takim jak mają inne miasta Polski np.: Poznań, Warszawa, Wrocław, Toruń, Lublin, Rzeszów, Chełmno i wiele innych. Dziś plac Wolności potrzebuje odnowy, odrestaurowania kilku kamienic, potrzebuje nowego planu zagospodarowania, aby służyć łodzianom dalej, już w XXI wieku. Potrzebuje zmian, tak jak Imperium Poznańskiego (Centrum Manufaktura), które znajduje się tuż obok. Sądzę, że tak jak dawniej, tak dziś, rynek może stać się chlubą łodzian. Przecież jest ważnym zabytkiem urbanistycznym pamiętającym XIX wiek (kiedy to rodziła się Łódź przemysłowa) i XX wiek. To tu są ulokowane siedziby kilku muzeów i innych ważnych instytucji. Świadczy to o randze i roli tego miejsca. Mimo upływu lat powyższy plac nadal jest ważnym punktem Łodzi, w sensie historycznym, kulturowym i komunikacyjnym. Zatem Plac Wolności jest łącznikiem pomiędzy przeszłością i teraźniejszością.

foto: Radosław Wijata

PRZYPISY
1. Łódź - monografia miasta, red. S Liszewski, 2009, s. 38, 83
2. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, Wpływ wielonarodowego dziedzictwa kulturowego Łodzi na współczesne oblicze miasta, 2005, s. 150, 151
3. Łódź - monografia miasta, op. cit., s. 83, 84
4. Łódź dzieje miasta, tom I-do 1918 roku, red. R. Rosin, 1980, s. 157, 158
5.Plac Wolności w Łodzi, Wikipedia, dostępny 19.10.2010
6. M. Koter, Geneza układu przestrzennego Łodzi przemysłowej, 1969, nr 79, s. 70
7. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, Wpływ wielonarodowego dziedzictwa kulturowego Łodzi na współczesne oblicze miasta, 2005, s. 151
8. Ibidem, s. 152
9. Ibidem, s. 151
10. Łódź - monografia miasta, op. cit., s. 38, 83, 84
11. M. Koter, op.cit.
12. Łódź dzieje miasta, op. cit., s. 158
13. Łódź - monografia miasta, op. cit., s. 84, 85
14. J. Jakóbczyk-Gryszkiewicz, Przeobrażenia stref podmiejskich dużych miast Studium porównawcze strefy podmiejskiej Warszawy Łodzi i Krakowa, 1998, s. 26
15. W. Puś, Dzieje Łodzi przemysłowej, 1987, s. 36
16. M. Koter, op. cit., s. 65
17. M. Koter, D. Wiktorowska, Proces przemian morfologicznych śródmieścia Łodzi pod wpływem kształtowania się ogólnomiejskiego centrum usługowego AUL, 1976, s. 41
18. Łódź - monografia miasta, op. cit., s. 38
19. W. Czarnecki, Planowanie miast i osiedli, 1960, s. 69; J. Salm, J. Wesołowski, Łódź-przewodnik, 1992, s. 6
20. J. Mokras-Grabowska, P. Rzeńca, Województwo Łódzkie-przewodnik turystyczny, 2007, s. 15
21. Łódź dzieje miasta, op. cit., s. 159, 160
22. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, op. cit., s.153
23. Łódź - monografia miasta, op. cit., s. 85, 86
24. R. Bonisławski, J. Podolska, Spacerownik Łódzki, 2009, s. 46 i 47
25. Łódź dzieje miasta, op. cit., s. 159
26. R. Bonisławski, J. Podolska, op. cit., s. 47
27. O. Flatt, Opis miasta Łodzi, 1853, (przedruk 2002), s. 48, 49
28. J. Salm, J. Wesołowski,op. cit., s. 14
29. K. Stefański, Gmachy użyteczności publicznej dawnej Łodzi, 2000, s. 71 i 72
30. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, op. cit., s. 152
31. K. Stefański, op. cit., s. 71; K. Stefański, Architektura XIX wieku na ziemiach polskich, 2005, s. 39
32. K. Stefański, Gmachy użyteczności …,op. cit., 2000, s. 71 i 72
34. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, op. cit., s.153
35. Ibidem, s.153
36. J. Salm, J. Wesołowski, op. cit., s. 14
37. R. Bonisławski, J. Podolska, op. cit., s. 47
38. K. Stefański, Gmachy użyteczności ... op. cit., s. 34
39. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, op. cit., s.153
40. R. Bonisławski, J. Podolska, op. cit., s. 48
41. Muzeum farmacji w Łodzi, Wikipedia, dostępne 19.10.2010
42. R. Bonisławski, J. Podolska,op. cit., s. 48
43. Muzeum farmacji w Łodzi, Wikipedia, dostępne 19.10.2010
44. M. Bomanowska, R. Bonisławski, J. Podolska, Spacerownik Łódzki 2, s. 84
45. M. Bomanowska, R. Bonisławski, J. Podolska, op. cit., s. 85
46. Łódź dzieje miasta, op. cit., s. 159; Łódź-monografia miasta, op. cit., s. 85; M. Koter, op. cit., s. 68
47.Informator, Centralne Muzeum Włókiennictwa, Biała Fabryka, Skansen Łódzkiej Architektury Drewnianej, s. 20
48 Wiadomości z gabloty wystawienniczej, będącej we wnętrzu domu Karola Bennicha, przeniesionego z ulicy Wólczańskiej 68, Skansen Łódzkiej Architektury Drewnianej
49.O. Flatt, op. cit., s. 113
50. Plac Wolności w Łodzi, Wikipedia, dostępny 19.10.2010
51. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, op. cit., s. 153
51. R. Bonisławski, J. Podolska, op. cit., s. 47
52. M. Bomanowska, R. Bonisławski, J. Podolska, op. cit., s. 85
53. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, op. cit., s. 152; J. Salm, J. Wesołowski, op. cit., s. 14
54. R. Bonisławski, J. Podolska, op. cit., s. 48
55. Ibidem, s. 48
56. M. Bomanowska, R. Bonisławski, J. Podolska, op. cit., s. 85
57. Plac Wolności w Łodzi, Wikipedia, dostępny 19.10.2010
58. Łódź - monografia miasta, op. cit. s. 86


LITERATURA:
1. Oskar Flatt - Opis miasta Łodzi pod względem historycznym, statystycznym i przemysłowym. Warszawa, 1853 (przedruk), wydawnictwo GRAKO, Łódź 2002.
2. Władysław Czarnecki - Planowanie miast i osiedli, tom I-wiadomości ogólne, planowanie przestrzenne. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, Poznań 1960.
3. Marek Koter - Geneza układu przestrzennego Łodzi przemysłowej, Prace Geograficzne nr 79, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969.
4. Marek Koter - Szlakiem historycznego rozwoju Łodzi - ogólnopolska konferencja na temat: Aglomeracja Łódzka na tle innych aglomeracji wielkomiejskich w Polsce, Łódź 3-4 październik, 1973
5. Marek Koter, Danuta Wiktorowska - Proces przemian morfologicznych śródmieścia Łodzi (w granicach byłej kolonii tkackiej) pod wpływem kształtowania się ogólnomiejskiego centrum usługowego. Acta Universitatis Lodziensis - Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego, Nauki Matematyczno - Przyrodnicze, seria II, zeszyt 7, 1976.
6. Łódź dzieje miasta, tom I- do 1918 - red. Ryszard Rosin, PWN, Warszawa, Łódź 1980.
7. Wiesław Puś - Dzieje Łodzi przemysłowej (zarys historii). Wydawca: Muzeum Historii Miasta Łodzi, Łódź, 1987.
8. Jan Salm, Jacek Wesołowski - Łódź-przewodnik. Zarząd Miasta Łodzi, Łódź, 16-19 września 1992.
9. Jolanta Jakóbczyk-Gryszkiewicz - Przeobrażenia stref podmiejskich dużych miast. Studium porównawcze strefy podmiejskiej Warszawy, Łodzi i Krakowa. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1998.
10. Krzysztof Stefański - Gmachy użyteczności publicznej dawnej Łodzi. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami w Łodzi, "ZORA", Łódź 2000.
11. Krzysztof Stefański - Architektura XIX wieku na ziemiach polskich. Wydawnictwo DiG, Warszawa 2005.
12. Marek Koter, Mariusz Kulesza, Wiesław Puś, Stanisław Pytlas - Wpływ wielonarodowego dziedzictwa kulturowego Łodzi na współczesne oblicze miasta. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2005.
13. Justyna Mokras-Grabowska, Piotr Rzeńca - Województwo Łódzkie-przewodnik turystyczny. Wydawca: Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Łódzkiego, Łódź 2007.
14. Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska - Spacerownik Łódzki, Biblioteka Gazety Wyborczej, Łódź 2009.
15. Marzena Bomanowska, Ryszard Bonisławski, Joanna Podolska - Spacerownik Łódzki 2, Biblioteka Gazety Wyborczej, Łódź 2010.
16. Łódź-monografia miasta - red. Stanisław Liszewski, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź 2009.
17. Informator, Centralne Muzeum Włókiennictwa, Biała Fabryka, Skansen Łódzkiej Architektury Drewnianej.
18. Słowa księdza proboszcza parafii p.w. Zesłania Ducha Świętego - Pawła Sudowskiego na temat łączności władzy (kościelnej-duchowej i świeckiej).
19. Łódź plan miasta, skala 1: 25 000, Wydawnictwo Kartograficzne JOKART, 2001.
20. Wiadomości z gabloty wystawienniczej, będącej we wnętrzu domu Karola Bennicha, przeniesionego z ulicy Wólczańskiej 68.