Radosław Wijata

Imperia łódzkich fabrykantów

część 1 - budynki fabryczne

Nie mamy w całym kraju miasta, któryby tyle co Łódź zawdzięczało przemysłowi; - miasta, któreby przez przemysł z zupełnego zapomnienia, z zupełnej nicości, podniosło się na ten stopień zamożności i rozwoju; miasta w któremby wydatniej przejawiało się życie fabryczne - słowem, miasta więcej typowo-fabrycznego. - Łódź przoduje u nas całemu przemysłowi bawełnianemu i przez to na szczególną zasługuje uwagę, że na tle jej wydatnie odkreśla się, i cały rozwój i wszystkie zmienne koleje, jakie odznaczyły przemysłowe życie nasze, od zaczątku jego, przez całe ubiegłe trzydziestolecie.¹

Łódź to miasto o rodowodzie rolniczym. Miasto, które przez wiele wieków było zapomniane. Mówiąc dzisiejszym językiem - nie inwestowano w jego rozwój. Był to mała mieścina, zamieszkała głównie przez Polaków i Żydów, na obszarze Starego Miasta (obecnie Plac Kościelny i obszar wokół). Ludność zajmowała się przede wszystkim gospodarką rolną. Taki stan utrzymywał się do początku XIX wieku. To właśnie wtedy powstały osady fabryczne. Pierwsza na obszarze dzisiejszego Placu Wolności (ówczesny rynek Nowego Miasta - ciekawy zabytek urbanistyczny). Była to osada sukiennicza. Następne osady lokowały się wzdłuż ulicy Piotrkowskiej i dalej na południe. Do Łodzi przybywali z zagranicy przedsiębiorcy. Napływała masowo ludność z okolicznych obszarów, poszukująca zatrudnienia. Z małego miasteczka, Łódź w krótkim czasie przerodziła się w wielkie miasto z licznymi zakładami przemysłowymi i pałacami. To tu powstały tak charakterystyczne kompleksy fabryczno-rezydencjonalne. To tu rodziły się wielkie fortuny i kapitały w iście "amerykańskim stylu".

Łódź to zatem miasto szczególne. Nie ma w Polsce aglomeracji o podobnej genezie i historii. To ośrodek, który dzięki intensywnemu rozwojowi przemysłu, głównie bawełnianego w bardzo krótkim czasie, zaledwie kilkudziesięciu lat XIX wieku zmienił się z niedużej osady rolnej w znaczną metropolię. W niemal nie zmienionym kształcie zachował się zabytkowy układ urbanistyczny. W drugiej połowie XIX wieku powstały w mieście duże zespoły fabryczno-mieszkalno-rezydencjonalne². Jednym z pionierów w dziedzinie rozwoju przemysłu włókienniczego na terenie Łodzi był Ludwik Geyer. Zespół fabryczny założył w końcu lat 20-tych XIX wieku ze swoją słynną "białą fabryką" przy ulicy Piotrkowskiej 282 (obecnie jest tu Centralne Muzeum Włókiennictwa) - fot. 1, 2. Z czasem przedsiębiorstwo znacznie powiększył. Objęło ono wszystkie etapy produkcji bawełnianej³. Tak Oskar Flatt pisał (cyt.):

[…]wreszcie cała dzielnica fabryczna pyszni się okazałemi gmachami, którym przodują zakłady p. Geyera⁴.

Oskar Flatt upatrywał powodów dynamicznego rozwoju Łodzi upatrywał w czynnikach przyrodniczych (cyt):

Korzystne położenie Łodzi zwróciło uwagę rządu: bogata w piękne lasy okolica, przerznięta strumieniami, zasilanemi przez rzeczkę Łódkę i odkryte w nowym parku źródła, wszystko to były dogodności rokujące powodzenie założonym tu rękodzielniom i fabrykom.⁵.


Fot. 1. Biała Fabryka" Geyera od strony ulicy Piotrkowskiej


Fot. 2. "Biała Fabryka" Geyera

Lata 1870-1890, to okres szczególnie intensywnej w dziejach Łodzi rozbudowy przemysłu włókienniczego. Powstało wtedy kilka większych zakładów bawełnianych, w tym druga pod względem wielkości jurydyka przemysłowa fabrykanta Izraela Kalmanowicza Poznańskiego przy ulicy Ogrodowej 17. Ustępowała tylko zabudowaniom fabrycznym Karola Scheiblera na Księżym Młynie. Na zespół fabryczno-rezydencjonalny składał się pałac fabrykanta, budynki fabryczne, domy dla pracowników oraz inne zabudowania⁶.

Izrael Poznański już od 1871 r. zaczął skupować grunty leżące w zachodniej części miasta, w pobliżu rzeki Łódki⁷. W 1877 roku zakupił posesję u zbiegu ulic: Ogrodowej i Zachodniej, na której stały dwa wolnostojące budynki: jednopiętrowy narożny dom mieszkalny i budynek magazynowy przy ulicy Zachodniej⁸. Poznański był już wtedy dobrze prosperującym żydowskim kupcem⁹.

W skład fabryk włókienniczych wchodziło od kilku do kilkunastu budynków przemysłowych¹⁰. W ciągu kilku następnych lat zbudowano główne obiekty przemysłowe fabryki Poznańskiego, a przede wszystkim w 1872 wzniesiono parterową tkalnię na 200 nowoczesnych, mechanicznych, angielskich krosien¹¹.

Krosna były napędzane maszyną parową. Już w 1884 roku było 1560 krosien. Fabryka Poznańskiego dysponowała już wówczas majątkiem 4,3 mln rubli¹². Budynek tkalni jest o tyle ciekawy, że po raz pierwszy w Łodzi zastosowano w nim schodkowy, przeszklony dach szedowy¹³.

W następnych latach (1874-1875) zbudowano wyżej wymienione budynki: bielnik, apreturę, a w 1877 r. w pięciokondygnacyjnym budynku usytuowanym wzdłuż ul. Ogrodowej, powstała przędzalnia. Niestety przed ukończeniem prac budowlanych przędzalnia spłonęła. W następnym roku w tym miejscu zbudowana została według projektu H. Majewskiego, nowa hala¹⁴.

W końcu lat 70. XIX wieku dobudowano jeszcze odlewnię żelaza oraz oddział budowy i naprawy maszyn, dodatkowo dokończono przędzalnię¹⁵. Poznański uruchomił oddział budowy maszyn, aby uniezależnić się od Anglików, od których sprowadzał maszyny i części¹⁶. Już w latach 80. XIX wieku miała miejsce kolejna, dalsza rozbudowa zakładów: w 1883 roku wzniesiono gazownię, a dwa lata później farbiarnię i drukarnię tkanin¹⁷.

Począwszy od roku 1887 zakład Poznańskiego kupował bawełnę dostarczaną przez swoje oczyszczalnie w Azji i Rosji¹⁸. W 1890 roku został wybudowany nowy budynek przędzalni, po tym, jak spłonął pierwotny (projektu Hilarego Majewskiego). Jego masywna bryła dominuje nad całym zespołem fabrycznym. Podobnie, jak w przędzalni scheiblerowskiej zastosowano: ceglane elewacje i motywy średniowiecznej architektury obronnej w partiach wieńczących¹⁹- fot. 3. Monumentalny pięciokondygnacyjny gmach przędzalni bawełny o urozmaiconej bryle, z oryginalnym neorenesansowym detalem architektonicznym jest prawdziwą wizytówką kompleksu. Budynek ma 170 m długości²⁰ - fot. 4.

W pierwotnej wersji przędzalnia miała 36 000 wrzecion²¹. W 1880 roku wyposażona była już ponad 43 tys. wrzecion, a w ciągu dekady liczba uległa prawie podwojeniu²².


Fot. 3. Budynek przędzalni od strony ulicy Ogrodowej


Fot. 4. Budynek przędzalni Poznańskiego

W 1895 r. rozbudowie poddano starą tkalnię oraz według projektu Franciszka Chełmińskiego zbudowano nową tkalnię, wraz z czterokondygnacyjnym magazynem. Dodatkowo zakład dysponował własną remizą straży pożarnej, bocznicą kolejową szerokotorową oraz posiadał wewnętrzną kolej wąskotorową. Do końca XIX wieku większość działek nabytych przez Poznańskiego po północnej stronie ulicy Ogrodowej została zabudowana budynkami fabrycznymi. Przez monumentalną bramę wjazdową (wzniesioną wraz z ogrodzeniem w latach 1878-1880) wiodła główna droga dojazdowa z ulicy Ogrodowej - fot. 5. W tym samym czasie wzniesiono drugi budynek przędzalni i kantor²³. Na terenie fabryki była też ślusarnia i magazyny²⁴.

Również dla potrzeb zakładów Poznańskiego, podobnie jak to miało miejsce w innych fabrykach wzniesiona została elektrownia. Na przykład największą elektrownią (1910) dysponowało Towarzystwo Akcyjne K. Scheiblera - o mocy 10 tys. KM²⁵.


Fot. 5. Brama wejściowa przy ulicy Ogrodowej, prowadząca do Imperium Poznańskiego (obecnie do Centrum Manufaktury), po lewej dawna przędzalnia

Fabryki nie udało się mimo starań uchronić od pożarów, powodujących ogromne straty. Powołano więc spółkę akcyjną - Towarzystwo Akcyjne Wyrobów Bawełnianych Izraela Kalmanowicza²⁶. Zatem zakłady przekształcone zostały w spółkę rodzinną Poznańskich²⁷. Majątek fabryki podzielony został na 200 akcji wartości 5 mln rubli. Senior rodu został dożywotnim prezesem zarządu spółki i jej dyrektorem²⁸.

Przestrzeń, na której wybudowano budynki przemysłowe mieściła się pomiędzy ulicami: Drewnowską, Zachodnią, Ogrodową i Starym Cmentarzem (od strony zachodniej). Wystarczyło 20 lat, aby powstały tu główne obiekty fabryczne , wznoszone sukcesywnie, aż do 1895 roku²⁹. W efekcie powstał gigantyczny zakład wielowydziałowy, który obejmował cały cykl produkcyjny³⁰.

Autorem większości zabudowy zespołu przemysłowego Izraela Poznańskiego był Hilary Majewski i architekt fabryczny zakładów: Juliusz Jong (Jung). Budynki były murowane, z czerwonej, nieotynkowanej cegły³¹ - fot.6


Fot. 6. Ceglane budynki Imperium Poznańskiego

Cechą charakterystyczną zabudowy przemysłowej były: ryzalitowe wieżyczki, długie rzędy okien w parterowej części, zakończone łukiem półokrągłym, na wyższych kondygnacjach łukiem spłaszczonym. Dodatkowo płytkie gzymsy oddzielały piętra, a linia dachu podkreślona została gzymsem o motywie uskokowo ułożonych cegieł. Te elementy wystroju stały się w ostatnich latach XIX stulecia kanonem architektury fabrycznej³² - fot. 7.


Fot.7 Charakterystyczna architektura fabryczna

Zastosowanie w budynkach fabrycznych nietynkowanej cegły i elementów średniowiecznej architektury obronnej, połączonych z motywami renesansowymi było celowe. Nadało to tym budowlom surowy, monumentalny charakter³³ fot. 8, 9.

Pisarz Władysław Stanisław Reymont w swojej powieści tak opisał fabrykę Szai Mendelsohna i jej bramę wjazdową (cyt.):

Główny korpus fabryki wznosił się w głębi nieco olbrzymią masą czteropiętrowego budynku z nie tynkowanej cegły, zakończonego w rogach rodzajem średniowiecznych bastionów, gęsto ublankowanych. Wielka brama wjazdowa, prawie arcydzieło ślusarszczyzny, umieszczona w parkanie z boku głównego korpusu, prowadziła na wielkie wewnętrzne dziedzińce, pocięte czteropiętrowymi pawilonami w olbrzymią kratę czworokątów, z których środka niby smukłe topole wznosiły się czerwone gardziele kominów, rozwłóczących nad tą potężną twierdzą fabryczną szarą oponę dymów. Przy bramie, z frontem od ulicy, stał główny kantor fabryki³⁴.


Fot. 8. Przykład budynku o monumentalnym i surowym charakterze


Fot.9. Monumentalna wieża dawnej drukarni i wykańczalni

Zespół fabryczny I. K. Poznańskiego (ul. Ogrodowa 17) w porównaniu z jurydyką K. Scheiblera (nad rzeką Jasień, przy Wodnym Rynku, obecnie Plac Zwycięstwa, Księży Młyn) wyróżniał się zwartością i monumentalnością. Przewyższał go dodatkowo pod względem sztuki architektonicznej³⁵.

"Królestwo Scheiblera" ulokowało się w południowej części Łodzi. W latach 1854 - 1855 przy Wodnym Rynku (obszar parku Źródliska) powstały pierwsze zakłady, a w następnych latach stworzył ogromny zespół przemysłowy. Na obszarze około 500 ha wzniósł wielofunkcyjny kompleks fabryczno-mieszkaniowo-rezydencjonalny. W skład niego wchodziły liczne budynki fabryczne, m. in. monumentalna, czterokondygnacyjna przędzalnia bawełny na rzucie prostokąta (licząca 207 m długości) - fot. 10 Przędzalnia została wzniesiona w latach 1870-1873. Ulokowano ją przy ulicy Emilii, obecnie ul. Ks. Bp. Wincentego Tymienieckiego - róg Przędzalnianej³⁶.

W narożach tego budynku umieszczono ośmioboczne wieże. Zwieńczono je krenelażem i blankami³- fot. 11. Był też bielnik, farbiarnia i tkalnie³⁸, w tym tzw. Nowa Tkalnia (zbudowana w 1889 roku, o powierzchni 3 ha), przykryta dachem szedowym³⁹ Została ulokowana przy ulicy Widzewskiej 187, obecnie ulica J. Kilińskiego⁴⁰. Ponadto w skład Imperium Scheiblera wchodziły jeszcze: drukarnia, apretura, osmolarnia. Scheibler posiadał też przędzalnię w Żarkach⁴¹.

Nowa Tkalnia Scheiblera wyposażona została w blisko 2 tysiące krosien i maszynę parową o mocy 1200 KM, zaś przędzalnia bawełny - w maszynę parową o mocy 40 KM⁴². Zakłady miały również własną stację towarową z magazynami (do fabryki doprowadzono tory, zakład posiadał bocznicę kolejową), remizę straży pożarnej - fot. 12, pierwszą w mieście gazownię. Ponadto zakład posiadał własne ujęcie wody głębinowej i secesyjną elektrownię⁴³.


Fot. 10. Budynek przędzalni K. Scheiblera


Fot. 11. Budynek przędzalni Scheiblera - ośmioboczna wieża w narożu budynku


Fot. 12 Dawna remiza straży pożarnej przy zakładach K. Scheiblera

Reasumując, architektura fabryczna drugiej połowy XIX wieku znacząco się różniła w stosunku do architektury początków Łodzi przemysłowej. Na miejscu klasycystycznych, tynkowanych, jasnych fabryk (np. "biała fabryka" Ludwika Geyera przy ulicy Piotrkowskiej 282) stanęły surowe, potężne, nietynkowane budowle, wręcz forteczne, ozdobione dużymi fasadami i znacznymi bramami (np. brama Imperium Poznańskiego lub brama prowadząca do dawnej tkalni Ludwika Grohmana) Fabryki wraz z koszarowymi domami dla swych robotników, budynkami gospodarczymi i znajdującym się obok pałacem fabrykanta, tworzyły w tym czasie (etap wielkokapitalistyczny) ogromne jurydyki przemysłowe, tzw. "miasta w mieście"⁴⁴ .

Oskar Flatt tak opisywał Łódź (cyt.):

Należy ona do rzędu tych miast, które w przeszłości pół życiem tylko żyjąc, wszystko winny teraźniejszości. Skromne na kartach dziejów Łódź zajmuje miejsce, ale za to w historyi przemysłu, w rozwoju naszych fabryk świetnie jaśnieje […] .


Fot. 13. Jurydyka przemysłowa Izraela Kalmanowicza Poznańskiego - na pierwszym planie pałac, po lewo fabryka (była przędzalnia) i brama z czerwonej cegły - obecnie obiekty wchodzą w skład centrum handlowo-kulturalnego Manufaktura.

foto: Radosław Wijata

PRZYPISY
1. O. Flatt, Opis miasta Łodzi, 1853, (przedruk, 2002), s. 6.
2. red. O. I. M. Rusecki, Szkice z dziejów Łodzi, 2006, s. 37.
3. red. S. Liszewski, Łódź monografia miasta, 2009, s. 102
4. O. Flatt, op. cit., s. 48
5. Ibidem, s. 18, 19
6. red. R. Rosin, Łódź-dzieje miasta, tom I, 1980, s. 183
7. red. R. Czubaczyński, Pałac-Muzeum informator-przewodnik, 1995
8. M. Laurentowicz-Granas, J. Manżett-Kubiak, Pałace "Ziemi Obiecanej", 1997, s. 30
9. R. Bonisławski, J. Podolska, Spacerownik Łódzki, s. 164
10. J. Kusiński, R. Bonisławski, M. Janik, Księga fabryk Łodzi, 2009, s. 18
11. red. R. Czubaczyński, Pałac-Muzeum informator-przewodnik, 1995
12. J. Podolska, Spacerownik Łódź Żydowska, s. 98
13. red. S. Liszewski, Łódź monografia miasta, 2009, s. 102, 103
14. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, Wpływ wielonarodowego dziedzictwa
kulturowego Łodzi na współczesne oblicze miasta, 2005, s. 196
15. red. R. Czubaczyński, op. cit., 1995
16. R. Bonisławski, J. Podolska, op. cit, s. 164
17. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, Wpływ..., op. cit., s. 196; R. Bonisławski, J. Podolska, op. cit., s. 164
18. J. Kusiński, R. Bonisławski, M. Janik, op. cit.,
19. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, Wpływ..., op. cit., s. 196
20. red. S. Liszewski, op. cit., s. 103)
21. red. R. Czubaczyński, op. cit.,; J. Podolska, op. cit., s. 98)
22. R. Bonisławski, J. Podolska,op. cit., s. 164
23. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, Wpływ..., op.cit, s. 196
24. Internet: Centrum Manufaktura - Wikipedia, wolna encyklopedia
25. R. Rosin, op. cit., s. 276
26. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, Wpływ..., op. cit., s. 196)
27. red. R. Czubaczyński, op. cit.,
28. M. Jaskulski, Stare fabryki Łodzi, 1995, s. 41
29. red. S Liszewski, op. cit., s. 103.
30. red. R. Czubaczyński, op. cit.
31. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, Wpływ... op. cit., s. 197
32. M. Jaskulski, op. cit., s. 36 i 37
33. K. Stefański, Architektura historyzmu na ziemiach polskich, 2005, s. 82
34. W. S. Reymont, Ziemia Obiecana, 2000, s. 283
35. M. Koter, M. Kulesza, W. Puś, S. Pytlas, Wpływ..., op. cit., s. 198
36. red. S. Liszewski, op. cit., s. 101, 102
37. M. Jaskulski, op. cit., s. 35
38. Ibidem s. 54, 55
39. red. S. Liszewski, op. cit., s. 102
40. M. Jaskulski, op. cit., s. 55
41. Ibidem, s. 54, 55
42. Ibidem, s. 54, 55
43. red. S. Liszewski, op. cit., s. 102
44. red. R. Rosin, op. cit., s. 185
45. O. Flatt, op. cit., s. 10, 11